Inleiding

Op de onderstaande foto's is twee keer hetzelfde fossiel afgebeeld. Als we de foto’s vergelijken is duidelijk dat de tweede onze voorkeur geniet. Het fossiel is scherp en de fijne details zijn zichtbaar. Bovendien wordt het fossiel vanuit verschillende aanzichten getoond en wordt een schaal weergegeven, zodat een correcte interpretatie van de foto mogelijk wordt. De eerste foto is nagenoeg onbruikbaar. Wat er misloopt is vaak te herleiden naar het foutief hanteren van de camera. Met een paar eenvoudige vuistregels kunnen we dit soort foto’s vermijden. Deze handleiding maakt aan de hand van voorbeelden duidelijk hoe je met beperkte middelen snel een opstelling maakt om je fossielen te fotograferen. 

Materiaal & apparatuur

In principe kan je met vrijwel elk toestel fossielen op een aanvaardbare manier in beeld brengen. Het is wel zo, dat je veel fossielen niet groot zijn en dat je soms kleine details zal willen fotograferen, dus een apparaat met goede macrocapaciteiten is zeker een pluspunt. Wanneer je foto's neemt op het terrein kan een ingebouwde GPS erg handig zijn. Het goed in beeld brengen van microfossielen vereist wel gespecialiseerde apparatuur. 

De voornaamste apparaten waarmee we fossielen in beeld kunnen brengen zijn de (digitale) camera en de scanner. Het gebruik van een webcam of GSM-camera raden we voorlopig nog af, omdat het quasi onmogelijk is hiermee een echt goede foto te maken (lage resolutie, onscherp, slechte beeldkwaliteit). Maar deze technologie evolueert wel snel. Met behulp van een scanner is het doorgaans wel mogelijk van een goede foto te maken, maar de digitale camera biedt toch nog enkele voordelen, zoals het gemakkelijk kunnen fotograferen vanuit verschillende hoeken, en de mogelijkheid om je lichtbron aan te passen en te verplaatsen. Daarnaast zijn er nog een aantal alternatieven op de markt, waarvan de USB-microscoop voor amateurs wellicht één van de meest interessante is, omwille van de aantrekkelijke prijs-kwaliteit verhouding. Deze apparaatjes zijn al verkrijgbaar voor minder dan 100 euro en hoewel de beeldkwaliteit dan niet op en top, neem je er behoorlijk eenvoudig macrofoto's mee van een voldoende kwaliteit voor de meest algemene toepassingen. Deze handleiding is in de eerste plaats gericht op de gebruikers van een eenvoudige digitale ‘point-and-shoot’ camera, of een digitale spiegelreflexcamera. Onder meer de volgende technische oplossingen kunnen geschikt zijn om kleine fossielen met succes in beeld te brengen:

• DSLR met macro-objectief: een digitale spiegelreflexcamera met macro-objectief, dit is een objectief dat ontwikkeld is om macro-opnames te maken, kan hoogkwalitatieve beelden leveren indien correct gebruikt. De voornaamste nadelen aan deze techniek zijn de relatief hoge kostprijs, de steilere leercurve in combinatie met specifieke technische uitdagingen zoals het omgaan met een beperkte scherptediepte. Macro-objectieven met een verschillende focale lengte zijn beschikbaar (o.a. 50, 90, 150 en 180 mm). Voor de fotografie van fossielen is een kortere focale lengte geschikter (50-90mm). 
• DSLR met standaard-objectief + hulpmiddel (balg, extenders, voorzetlenzen of macro-converters): Er bestaan hulpmiddelen om van een standaard-objectief een objectief met macro-capaciteiten te maken. Ruwweg zijn deze in te delen in manieren om het objectief verder van de camera-body te plaatsen (tussenringen of balg), en stukken die werken met een vergrotende lens, zoals een voorzetlens (een soort filter met vergrootglas) of macro-converter (welke tussen de body en het objectief geplaatst wordt). Oplossingen met een extra lens gaan ten koste van beeldkwaliteit. Daarom raden we eerder aan om met een balg of tussenringen te werken en een hoogkalitatief 50mm standaardobjectief. Deze laatste hoeft niet veel te kosten. Nadeel is dat je volledig manueel moet werken.
• DSLR met omgekeerd standaard-objectief (al dan niet op een ander objectief gemonteerd): Een omgekeerd objectief kan gebruikt worden als een vergrootglas. Gebruik bij voorkeur een (tweedehands) 50mm standaardobjectief, wat prijs/kwaliteit de beste resultaten kan opleveren. Er bestaand adaptorringen om het objectief rechtstreeks op de body te bevestigen, en ringen om het objectief rechtstreeks op een ander objectief te bevestigen.
• Point-and-shoot camera met macrofunctie: Een van de meest voor de hand liggende manieren om aan close-up of macrofotografie te doen. Nadeel ten opzichte van een DSLR is een lagere beeldkwaliteit en afhankelijk van het model camera geen 'echte' macro-capaciteit. Al scoren sommige recente camera's op dat vlak behoorlijk. Voordelen zijn doorgaans de prijs en het gebruiksgemak. De kleinere sensor van een point-and-shoot camera levert een lagere beeldkwaliteit maar een grotere scherptediepte.
• Hoge resolutie scanner: Voornamelijk platte fossielen laten zich prima scannen, wat soms tot verrassend goede resultaten kan leiden. Zorg ervoor dat de glasplaat niet gekrast wordt (voorzie eventueel een transparante beschermfolie). Het fossiel mag ook niet meer wegen dan de glasplaat kan dragen. Voordeel is gebruiksgemak, een nadeel kan de eenzijdige frontale belichting zijn, waar door sommige kleine morfologische details moeilijker zichtbaar zijn.

Een scanner in combinatie met digitaal nabewerking kan behoorlijk goede resultaten opleveren

• USB microscoop: dit zijn digitale microscopen die rechtstreeks op de computer worden aangesloten. Vaak bevatten ze een eigen belichting. De instapmodellen leveren een geen al te indrukwekkende beeldkwaliteit (maar toch nog ruim geschikt voor vb. online toepassing), maar ze zijn zeer goedkoop en erg gemakkelijk in gebruik, en dus prijs-kwaliteit bijzonder interessant.
• Stereomicroscoop met adapter: voor wie een stereomicroscoop bezit, er bestaan voor sommige merken adapters die toelaten een camera op een oculair van de microscoop te monteren. Sommige microscopen hebben hier zelfs een aparte koppeling voor.

Doel van de foto

Eigen database

Bij het nemen van foto's voor de eigen databse moet je een aantal kwaliteitseisen vooropstellen en hier ook consequent aan voldoen. Het fossiel moet duidelijk, herkenbaar en met maataanduiding in beeld gebracht worden. Belangrijk is dat je een snelle workflow uitdenkt. Immers, een eigen collectie bestaat al snel uit honderden, duizenden of meer specimens. Dit wil zeggen dat je de tijd die besteed moet worden aan het nemen van de foto's en nabewerking tot een minimum wil beperken. Daarnaast gelden de volgende richtlijnen: 

• Zorg voor een goede opstelling waarmee je snel kan werken, dus vanop statief met de draadontspanner, of vanuit de hand met een goede flitsopstelling
• Neem orthofoto's, maw loodrecht op de voornaamste aanzichten van het fossiel
• Neem indien nodig bijkomende detailfotos (vb. van diagnostische kenmerken)
• Zorg dat het fossiel beeldvullend in beeld wordt gebracht (zo hoef je de foto nadien niet te croppen)
• Stel je toestel in op een formaat dat niet te groot is (zo hoef je nadien de foto's niet te herschalen, en nemen ze niet te veel schijfruimte in)
• Voorzie een maataanduiding en zorg dat deze bij het fotograferen in hetzelfde vlak ligt dan het fossiel (i.e. afstand fossiel-lens = afstand maatbalk-lens). Je kan ook werken met een schuifmaat waarmee je de afmeting van het fossiel nauwkeurig meet en deze nadien mee fotografeert (zie voorbeeld). 

Gebruik van een schuifmaat om verwarring te voorkomen. 

Delen (online)

Foto's die bestemd zijn voor het delen via een online platform zoals je eigen website of het forum, stellen gelijkaardige eisen. De volgende zaken zijn hier van essentieel belang:

• Klein bestandsformaat: kies voor een geschikte resolutie (net zo groot als het online moet verschijnen), een goede compressie (niet teveel), en verwijder overtollige ballast zoals exif-info.
• Foto's bestemd voor determinatie: voorzie minstens een indicatieve maataanduiding en verschillende aanzichten.

In het onderstaande voorbeeld zie je een ruwe collage van verschillende aanzichten van hetzelfde fossiel. Een maatbalkje dat 1cm voorstelt laat toe de grootte van het fossiel te evalueren. De kleurbalans is niet 100% in orde, maar dit is in de meeste gevallen voor een determinatie maar van secundair belang. 

 Collage bestemd voor determinatie

Publicatie (wetenschappelijk)

Voor foto's bestemd voor publicatie in een tijdschrift gelden meestal een aantal voorschriften van de uitgever. Deze hebben betrekking op minimale resolutie (vaak hoog) en dpi (300 of meer), beeldkwaliteit, etc. De volgende vuistregels kunnen gelden voor foto's bestemd voor publicatie:

• Orthofoto's van verschillende aanzichten (samengevoegd in een collage)
• Maataanduiding
• Referentienummer naar begeidende tekst (kan nadien toegevoegd worden)
• Fossielen gewit met behulp van ammoniumchloride
• Hoge resolutie en kwaliteit

Het fotograferen zelf

Neem even de tijd om een goede opstelling te maken waarop je de fossielen kan fotograferen. Je kan hier zo ver in gaan als je wilt, maar een aantal zaken zouden nooit mogen ontbreken:

- Statief: zeker vitaal als je bij kunstlicht of weinig licht -vaak synoniemen- fotografeert (voorkomen van bewegingsonscherpte), maar ook zeer handig als je een reeks fossielen na elkaar fotografeert. Je kan dan experimenteren tot je de juiste instellingen, afstand en dergelijke hebt gevonden en steeds vanuit dezelfde positie fotograferen.

- Egale achtergrond: dit kan zwart of wit zijn, of gekleurd, maar kies bij voorkeur voor een lichte, zo egaal mogelijke achtergrond.

- Referentie: om de afmetingen van het fossiel te kunnen inschatten, is een referentie noodzakelijk. Soms wordt hiervoor een muntstuk of iets dergelijks gebruikt, maar een meetlat of iets dergelijks verdient steeds de voorkeur.

- Goede belichting : dit is uiterst belangrijk, en wordt vaak over het hoofd gezien. Fotografeer bij voorkeur bij daglicht. Als het Nederlands / Belgische weer zijn reputatie eer aandoet, en je moet binnenblijven, zorg dan voor voldoende, helder licht. Te weinig licht zorgt voor lange sluitertijden, wat bijna altijd ten koste gaat van scherpte.

TIP: Als je het fossiel op een glazen plaat legt, die zich eventueel een eindje boven de achtergrond bevindt, kan je storende schaduwen vermijden.

Zo'n eenvoudige opstelling zou er buiten als volgt kunnen uitzien:

De camera is op een stevig statief opgesteld, en op het fossiel is een maatbalkje aangebracht voor de schaal. We rekenen hier volledig op zonlicht voor de belichting. Ideaal is een betrokken hemel. Direct zonlicht zorgt voor harde schaduwen, ook op het fossiel. In dat laatste geval nemen we een witte plaat, papier of karton (iets overtrokken met gekreukelde aluminiumfolie werkt ook) en plaatsen we dat aan de schaduwzijde van het fossiel, waardoor de harde schaduw door het weerkaatste zonlicht uitgelicht wordt. 

Een opstelling binnen kan er als volgt uitzien:

Hier gebruiken we een flitser als lichtbron. Ideaal is een flitser die op afstand bediend wordt. Er wordt niet rechtstreeks op het fossiel geflitst, maar via de muur. Dat vergroot de lichtbron en verstrooit het licht, opnieuw om harde schaduwen te vermijden. Ook een witte plaat aan de schaduwzijde van het fossiel (afgebeeld), helpt om te harde schaduwen uit te lichten.

Besteed voldoende aandacht aan de belichtingshoek. Als je het licht een beetje van opzij laat komen, krijg je meer diepte en details in je foto. Wanneer het licht teveel van voren komt, mis je kleine details en verhevenheden, doordat deze geen schaduw hebben. Met een belichting die teveel van de zijkant komt verlies je weer informatie door een teveel aan schaduwen. 

De zee-egel links is gefotografeerd onder een te scherpe lichtinval. Het geheel ziet er dramatisch uit, maar er gaat veel informatie verloren in de schaduw. De foto rechts is genomen met de lichtbron (in dit geval de zon) in de rug. De egel lijkt ‘vlak’, details en reliëf springen er niet echt uit. Niet ideaal. Voor de middelste zee-egel is de lichtinval net goed.

Voor het fotograferen van de meeste fossielen gebruik je de hoogste resolutie en de macrofunctie. Je kan deze herkennen aan het symbool van een bloemetje (consulteer de handleiding van je toestel). Meestal staat dit symbool ook op het schermpje van de camera weergegeven, als de macrofunctie aanstaat.

Let op! Voor macrofotografie met een reflexcamera is de aanschaf van een macro-objectief noodzakelijk, ook al heeft de camera een ‘macrofunctie’. Schaf je een macro-objectief aan dat louter voor fossielfotografie moet dienen, kies je best voor een kortere focale lengte (vb. 50 of 90 mm). 

Bij macrofotografie geldt dat in geen geval dat een foto aan scherpte mag inboeten door dichter bij het fossiel te komen. Een foto moet in de eerste plaats scherp zijn, en moet daarvoor op een afstand genomen worden, waarop de camera in staat is te focussen. Experimenteer een beetje om dit punt te vinden en zet de camera dan vast op het statief.

Merk ook op dat de maatbalk ongeveer even ver van de lens verwijderd is dan het fossiel zelf. Indien de maatbalk vòòr het fossiel ligt, geeft dit de indruk dat het fossiel kleiner is. De maatbalk lijkt dan immers iets groter op de foto.