Het wetenschappelijk belang van fossielen

We mogen van geluk spreken dat er fossielen bestaan, en dat er op die manier -al is het vaak fragmentarisch- een blik kan geworpen worden op de ontwikkeling van levensgemeenschappen in de 3,5 miljard jaar waarvan we weten dat er leven op Aarde bestond. Het geheel aan soorten dat vandaag leeft, is slechts een kleine fractie van de soortenrijkdom die ooit geleefd heeft. Dit wil onvermijdelijk zeggen dat soorten zich doorlopend ontwikkelen, en uiteindelijk uitsterven. Dit is niet anders voor de mens, en voor de ecosystemen waarvan de mens deel uitmaakt. We zijn hiervan afhankelijk voor ons voortbestaan. We kunnen dus maar beter goed weten hoe soorten zich hebben ontwikkeld, en waar dat verhaal naartoe gaat. Fossielen geven ons niet enkel inzicht in de ontwikkeling van soorten, maar ook in het uitsterven ervan.

De voornaamste motivator om fossielen te zoeken en bestuderen is nieuwsgierigheid. Sinds inzichten in evolutie gemeengoed werden, weten we dat de studie van fossielen een studie is naar ons eigen verleden, en de oorsprong van de soorten die vandaag de Aarde bevolken. Op die manier bieden fossielen deel van het antwoord op enkele fundamentele vragen die de menheid al van het prille begin bezigheiden, zoals 'waar komen we vandaan?'. Evolutie is wellicht één van de meest baanbrekende wetenschappelijke inzichten van de voorbije eeuwen. Fossielen spelen een belangrijke rol in het begrijpen van de mechanismen achter evolutie.

Fossielen getuigen ook over hoe het leven anders kan zijn in verschillende omstandigheden. Zo konden insecten in het Carboon enorme proporties aannemen, mede omwille van de extreem hoge zuurstofconcentraties in de atmosfeer toen. Nu we ons steeds meer bewust worden dat de wereld rondom ons geen statisch geheel vormt, maar een dynamisch karakter heeft, en dat deze dynamiek versneld kan worden door menselijke exploitatie van natuurlijke hulpbronnen (denk aan klimaatsverandering), worden inzichten in evolutie en adaptatie van ecosystemen erg belangrijk. 

Fossielen blijken ook erg nuttig bij stratigrafisch onderzoek. De fossielinhoud van gesteentelagen laat ons toe deze lagen met elkaar te vergelijken, en overeenkomsten te vinden. Lagen met dezelfde fossielinhoud zijn (ongeveer) van dezelfde ouderdom. In sommige gevallen kunnen we op basis van de fossielinhoud lagen erg nauwkeurig dateren. Een belangrijke rol hierbij wordt gespeeld door zogenaamde gidsfossielen. Dit zijn fossielen die én abundant voorkomen, over een breed geografisch gebied (bij voorkeur wereldwijd), én herkenbaar zijn, én een heel beperkte stratigrafisch bereik hebben. Dit laatste wil zeggen dat ze snel opkomen in het fossielenbestand, en snel weer verdwijnen, en dus slechts voor korte tijd voorkwamen. Dit soort fossielen kunnen we dus toewijzen aan een specifieke (korte) tijdsperiode. Vanuit deze optiek hoeft het niet te verbazen dat fossielen eveneens een rol spelen bij het opsporen van nieuwe gas- en oliereserves in de aardkorst.

Tot slot kunnen fossielen ons enorm veel bijbrengen over uitstervingen. Aangezien we momenteel in het Anthropoceen een nieuwe uitstervingsgolf meemaken, die we voor een aanzienlijk deel zelf veroorzaken, zijn inzichten in hoe uitstervingen gebeuren en wat de gevolgen ervan zijn erg waardevol.

Kan ik als amateur zelf onderzoek doen of meewerken aan onderzoek?

Voor een professionele paleontoloog is het ondoenbaar om alle veldwerk zelf uit te voeren. Hoewel terreinkennis op zich als erg belangrijk wordt beschouwd, moet een professional de tijd kunnen verdelen tussen veldwerk, analyse en publicatie, met de nadruk op de laatste twee.  Amateur-fossielenzoekers hebben dus, net als groeve-arbeiders, kraanmachinisten, ... steeds een belangrijke rol kunnen spelen voor de wetenschappelijke wereld, eenvoudigweg doordat ze geregeld op het terrein staan, en daar zijn waar mogelijke ontdekkingen gedaan worden. Echter, niet alle amateurs realiseren deze meerwaarde ook werkelijk. Net zoals er kraanmannen zijn die zonder verpinken met de graafmachine door een skelet ploegen, zijn er genoeg amateurverzamelaars die geen wezenlijke bijdrage leveren aan de wetenschap. Hetzij uit onwil, hetzij uit onwetendheid. Nochtans kan een wetenschappelijke bijdrage leveren één van de aspecten zijn aan fossielenverzamelen die het meeste voldoening kan geven.

Wil je dat jouw verzameling een rol kan spelen in onderzoek, of wil je zelf aan onderzoek doen, dan begin je best met systematisch verzamelen. Systematisch verzamelen wil zeggen dat je niet in het wilde weg fossielen opraapt, om ze dan in een schoendoos weg te bergen, maar dat je systematisch te werk gaat, zowel op het terrein als bij het opbouwen van de collectie. Op het terrein wil dit zeggen dat je zoveel mogelijk stratigrafisch verzamelt, bij elk fossiel de herkomstgegevens bijhoudt, en oog hebt voor de context waarin het fossiel zich bevindt bij het verzamelen. Bij preparatie en conservering wil dit zeggen dat je zoveel als mogelijk niet-destructieve en reversibele technieken hanteert. Bij opbergen en collectiebeheer wil dit zeggen dat meticuleuze aandacht gaat naar het correct labelen, inventariseren en bijhouden va informatie. Idealiter zou je op het eind van de rit van elk fossiel documentatie moeten kunnen voorleggen waardoor het ondubbelzinnig aan een specifieke locatie en laag kan toegeschreven worden. De nauwkeurigheid en betrouwbaarheid van deze gegevens bepalen in grote mate de wetenschappelijke waarde die jouw collectie kan vertegenwoordigen.

Een ander belangrijk aspect in het wetenschappelijk valideren van je collectie is communicatie. Als je een belangrijke vondst hebt gedaan, maar niemand weet ervan, dan gebeurt er ook niets mee. Het internet is een dankbaar medium om ruchtbaarheid te geven aan mogelijk relevante vondsten. Als amateur kan je zelf onderzoek doen. Dit gebeurt ook in de praktijk, al dan niet in samenwerking met een professional. Onderzoek doen en publiceren is niet eenvoudig, en het helpt enorm als je begeleiding kan krijgen van een professionele wetenschapper, en je op één of andere manier verbonden kan zijn aan een instituut (vb. als vrijwilliger). Wanneer je een expert wil inschakelen, hou er dan rekening mee dat onderzoekers typisch sterk gespecialiseerd zijn. Het kan dus wel wat zoekwerk vergen om net die persoon te vinden, die onderzoek doet naar het soort fossielen waar ook jouw vondst toe behoort.

Ik heb een fossiel gevonden dat wetenschappelijk belangrijk kan zijn, wat moet ik doen?

Afhankelijk van de context en conditie van het fossiel op het terrein, kan de beste actie alles zijn van 'afblijven' tot 'meenemen'. Belangrijk om weten is dat het verwijderen van het fossiel uit de oorspronkelijke laag gepaard gaat met informatieverlies. Goede aantekeningen en foto's maken is noodzakelijk. Log de precieze locatie met de GPS, maar onderschat het belang van je aantekeningen niet. Klassiek is een GPS op het terrein bij goede ontvangst slechts op 10 à 3 meter nauwkeurig. Daarbij gaat het niet enkel over in welke laag het fossiel zit, maar ook precieze ligging en de context zijn van belang. Laat het fossiel liefst in een flinke jas van matrix zitten, daarin vinden we micro- en macrofossielen die meer vertellen over het afzettingsmilieu. De berging van grotere fossielen vergt een meer technische benadering. Vaak is het beter hulp in te roepen dan met te lichte gereedschappen aan de berging te beginnen.

Best neem je contact op met een plaatselijke onderzoeksinstelling. Dit kan een museum of universiteit zijn. Daarnaast kan je je ook wenden tot een geologische of paleontologische vereniging in de buurt. Als je werkelijk een belangwekkende vondst hebt gedaan, zoals een nieuwe soort, kan het zijn dat deze beschreven wordt. Meer daarover lees je onder wetenschappelijke naamgeving.